Foto's: Miguel Chambel
Maandag 9 november 2015 vertoonde Movies That Matter on Tour in het Kijkhuis de speelfilm I am Nojoom, age 10 and divorced. De film is gebaseerd op een waar gebeurd verhaal, dat destijds in Jemen de krantenkoppen haalde. Regisseur Khadiya al-Salami, zelf Jemenitische, verwerkte daarnaast elementen van haar eigen leven in het scenario - zij werd als elfjarige uitgehuwelijkt.
Na afloop gaf arabist en juriste Laila al-Zwainitekst en uitleg over de scheidingsrechtszaak die in de film werd getoond, en over de Jemenitische (juridische) werkelijkheid buiten de film. Al-Zwaini is gespecialiseerd in het Jemenitisch (straf)recht, de shari'a-wetgeving zoals gepraktiseerd in Jemen, en het Jemenitisch tribaal gewoonterecht. Alle drie houden de praktijk van kindhuwelijken in stand.
In een opmerkelijke wending verklaarde al-Zwaini het niet eens te zijn met de manier waarop de 'verlichte' rechter in de film de zaken juridisch voorstelt. En de filmrechter is niet de enige. Vele 'mannen met baarden' passen, buiten de film, in het werkelijke Jemen en elders, de shari'a-'wetgeving' onjuist toe of begrijpen de shari'a verkeerd. Zo nemen ook in Nederland nog behoorlijk wat moslims ten onrechte aan, dat de shari'a een eenmalig door Allah gesanctioneerde, onveranderlijke 'religieuze' wetgeving is. Maar de sharia was altijd al 'civiel recht', door mensen/moslims uit te onderhandelen.
De vele aanhalingstekens in de vorige alinea staan er niet voor niets. Het zijn benaderende beschrijvingen. Leidende begrippen in de shari`a zijn 'het algemeen belang' (het gemeenschappelijk goede) en 'rechtvaardigheid'. Het gaat niet primair om allerlei voorschriften op gedragsniveau. Men kan van de shari'a een benauwd systeem maken, autoritair opgelegd, de naleving afgedwongen en groepen mensen uitsluitend, zoals bijvoorbeeld IS beoogt. Maar de centrale begrippen zijn ook in te passen in een 'civiele staat'. Ze zijn veranderlijker, subjectiever, en vergen interpretatie-arbeid in concrete maatschappelijke omstandigheden.
Zowel het tribaal gewoonterecht als de shari'a bieden volgens al-Zwaini aanknopingspunten om kindhuwelijken te voorkomen of te humaniseren. Zo kan de familie van het meisje in het huwelijkscontract beschermende bepalingen laten opnemen, zoals dat het meisje haar educatie mag afronden, geen seks heeft voor een bepaalde leeftijd, of zelf ook om een scheiding mag vragen. Zowel de shari'a als het Jemenitisch tribaal gewoonterecht staan dat toe. Maar dat is niet bij iedereen in Jemen bekend.
Daarmee benoemde al-Zwaini een andere factor die verandering tegenwerkt: conservatisme als behoudzucht om de behoudzucht, 'we deden het altijd al zo, waarom veranderen'. Hierachter gaat wellicht soms ook angst om na te denken schuil.
In de film noemt de vader van Nojoom twee redenen voor zijn uithuwelijken van zijn dochter op tienjarige leeftijd: armoede en (beschermen van de) familie-eer. In de film dreigt de vader met zijn twee vrouwen en reeks kinderen op straat te belanden, omdat hij de huur niet kan betalen. In hoge nood stuurt hij een zoon naar Saoedi-Arabië om als herder en voetenmasseur voor een sjeik te werken. En het aanbod van een respectabele familie om Nojood uit te huwelijken aanvaardt hij gretig: opnieuw een mond minder te voeden, plus een aantrekkelijke en broodnodige som geld als bruidsschat.
Voor de rechtbank verklaart de vader ook het argument van de familie-eer, zij het impliciet. Jonge meisjes zijn een risico: ze kunnen worden verkracht en zo de familie-eer bezoedelen. Het is hem al eens met een andere dochter overkomen (in de film te zien). Weliswaar regelde de sjeik de zaak toen naar behoren (twee stieren ter compensatie en een gedwongen huwelijk van de verkrachter met zijn slachtoffer) maar een paar jaar later begonnen de praatjes.
Zijn dochter zou niet als maagd het huwelijk zijn ingegaan! De schuldige familie wist hoe de vork in de steel zat maar zweeg en leefde prinsheerlijk onbezoedeld voort. De vader van Nojood moest echter deze aantasting van de familie-eer lijdzaam ondergaan. Het was niet vol te houden! Uiteindelijk verkocht hij al zijn bezittingen en verhuisde met de familie naar de grote stad, in een veel te kleine woning, en zonder veel kansen op werk.
In de pogingen om kindhuwelijken te voorkomen of veranderen zetten pleitbezorgers in Jemen ook 'gezondheidsargumenten' in: zo sterven jaarlijks tienduizenden meisjes wegens interne bloedingen of tijdens het baren. Volgens al-Zwaini staat de Jemenitische bevolking ook open voor dit type argument. Maar dat raakt niet de genoemde, en te beslechten, religieuze en tribale discussies.
De precieze kans op verandering bleef daarom wat onbepaald in de (ook korte) discussie. Shari'a en tribale gebruiken kunnen meer toestaan dan gebeurt, maar er moet wel de bereidheid zijn dat te willen (her)ontdekken.
Een anekdote verheldert dit punt. In Egypte duurde het vijftien jaar om relevante wetgeving aangepast te krijgen. Voorstanders van aangepaste huwelijkscontracten dachten aan de slag te kunnen gaan. Maar vervolgens meenden notarissen - in Egypte verplichte tussenstop - (opnieuw) dat de aangepaste wetgeving niet in overeenstemming met de shari'a was. "Nu kost het een nieuwe vijftien jaar om de notarissen te overtuigen!" riep al-Zwaini's contactpersoon bezwaard maar strijdbaar uit.
Dat schiet niet erg op. In dezelfde sfeer beaamde al-Zwaini een tegenwerping van een vragensteller in de zaal. De film eindigt bij de scheidingsuitspraak. Maar, vervolgde zij, in het echte leven keren gescheiden meisjes vervolgens terug in hun gemeenschap. En hoe gaat het daar? Het geroddel kan beginnen. Juridisch gelijk is wat anders dan eer/respect. De eercultuur lijkt zelf ook een instandhoudende, remmende factor.
