Maandag 11 november 2013 vertoonde Movies That Matter in Scheltema Leiden de indrukwekkende nieuwe speelfilm van Palestijns-Nederlands regisseur Hany Abu-Assad: Omar.
Na afloop voerde filosoof Ruud Welten, auteur van Zinvol geweld, een gesprek met Lars van Troost, hoofd Strategische Verkenningen van Amnesty International Nederland. Een verslag. NB: spoiler alert.
Foto's Joëlle Baijer
Ruud Welten, die ook was gevraagd op te treden als moderator, trapte af en gaf zijn eerste indrukken direct na de voorstelling. Welten benadrukte allereerst dat Abu-Assad in Omar, net zoals in zijn debuutfilm Paradise Now, politieke kwesties persoonlijk maakt en zo het innemen van gemakkelijke politiek-ideologische posities frustreert. In Paradise Now belet de aanblik van een kind in een bus bijvoorbeeld een zelfmoordterrorist op het allerlaatste moment een lang voorbereide aanslag door te zetten. In Omar is de liefde tussen Omar en Nadia vergelijkbare tegenkracht.
Tegelijk toont Omar hoe geweld die liefde onder druk zet en ook de overige personages in de film stuk maakt. En dan gaat het minder om het geweld van wapens of gevangenschap en meer om dat van vernedering en het mensen voor haast onmogelijke keuzes stellen. Zo doet Omar zo goed als gedwongen dingen die zijn gevoel van eigenwaarde aantasten. En vernedering lokt tegengeweld uit, dat meer psychologisch dan politiek-ideologisch gemotiveerd is.
Het is vanuit onze comfortabele positie in Nederland moeilijk voor te stellen hoe zo'n klimaat van vernedering, waar ook de nuance ontbreekt en doorlopend zwartwit-keuzes moeten worden gemaakt, mensen corrumpeert.
Welten betrok vervolgens de historische discussie tussen Sartre en Camus in zijn betoog. Volgens Sartre kan geweld van terroristen/vrijheidsstrijders, zoals Omar en zijn vrienden, gerechtvaardigd zijn, gewettigde reactie op een groter en voorafgaand geweld, in dit geval van Israël.
Camus was het hiermee oneens. Geweld is niet slechts een neutraal middel tot een doel. Geweld sleept mensen mee, tast ze aan, en dehumaniseert tegenstander én geweldpleger. Voor Welten filmt Abu-Assad in de trant van Camus. De boodschap van de film is verschrikkelijk. Bijna geen van de personages is meer in staat tot vriendschap of een liefdesrelatie.
.
Lars van Troost was het, in een eerste reactie, met Welten eens dat Omar het innemen van sjabloonachtige politiek-ideologische standpunten bemoeilijkt. Aan de andere kant toonde de film zijns inziens in klein verband wat ook in het grotere verband van het Palestijns-Israëlisch conflict een (ook) politiek punt is: niemand vertrouwt een ander nog. Dat is tragisch. Ook maakt dat het erg moeilijk om tot een oplossing te komen. Iedereen heeft geheimen, iedereen vertelt leugens. Het beschadigt alle relaties. Maar ...onthullen van de waarheid zou dat ook doen. Omar demonstreert deze patstelling op indringende wijze. In zijn symboliek is het een voor de politiek waardevolle film.
Van Troost lichtte toe. Israël heeft Hamas groot gemaakt om de PLO dwars te zitten, haar onderhandelingspositie te verzwakken. Toen werd Hamas iets te groot... Hamas heeft facties, en die zijn er ook binnen de PLO. In 2009, bij de inval in de Gazastrook, was er niet alleen geweld van Israël tegen de Palestijnen en omgekeerd. Binnen het Palestijnse kamp werd de gelegenheid te baat genomen om enkele rekeningen te vereffenen. En dan liet Van Troost het handelen van naburige landen, elk met hun eigen belangen, nog buiten beschouwing.
Uit de zaal merkte iemand op dat niet alle relaties in de film stuk gaan, dat er een zekere loyaliteit tussen de Palestijnse vrienden blijft bestaan. Welten reageerde: maar ze gaan niet meer bij elkaar op kraambezoek.
Vervolgens ontspon zich een discussie tussen gasten en publiek over de motieven van Omar voor bepaalde daden en of deze daden niet toch ook een positieve betekenis hebben, zoals 'zijn naam zuiveren', 'een gevoel van eigenwaarde herwinnen'. Als tegenwerping werd gewezen op de prijs die Omar moet betalen voor die daden.
Daarna stelde Welten Van Troost enkele vragen.
Omar is een politiek gevangene. We zien een martelscène, we zien mensen opgesloten worden. Zijn dit de thema's op het terrein van Amnesty International?
Ten dele. Amnesty International houdt zich met veel meer bezig. Maar in het Israëlisch-Palestijns conflict zijn foltering, administratieve detentie en eenzame opsluiting inderdaad thema's. Amnesty International onderzoekt hoe alle betrokken partijen gevangenen behandelen, of er een eerlijke juridische procesgang is, en, helaas, ook af en toe kwesties als buitengerechtelijke executies - die gebeuren nogal eens aan Palestijnse zijde. Maar we blijven buiten de kwestie van de territoriale aanspraken, de vraag of er een Palestijnse staat moet komen en hoe die er dan uit zou moeten zien.
Kun je zeggen dat het steeds moeilijker wordt je afzijdig van die discussie te houden en je te beroepen op een zuiver idee van mensenrechten?
Moeilijker wordt het niet. Wel kun je je afvragen wat de effectiviteit van Amnesty's inspanningen is. Het is overigens minder een beroep op een 'Amnesty'-idee van mensenrechten. We sluiten juist zoveel mogelijk aan bij positief internationaal recht, om te voorkomen dat secties van Amnesty International hun eigen morele overtuigingen volgen. Zowel Israël als de Palestijnse Autoriteit zijn aan het internationaal recht gebonden. Dat geeft Amnesty International een objectieve basis om vanuit te opereren, een objectief kader om situaties vanuit te interpreteren. De keerzijde is dat je geen mening hebt over wat voor sommigen de enige echt belangrijke kwestie is: die territoriale aanspraken.
Movies That Matter is afgesplitst van, maar afkomstig uit Amnesty International. Wat draagt de film Omar bij aan het bereiken van de doelstellingen van Amnesty International? Je zou denken dat het er alleen maar moeilijker op wordt...
Zo is het ook, een heleboel situaties zijn erg ingewikkeld. Zelden staat het goede tegenover het kwade. Amnesty International heeft met dit gegeven leren leven en werken. In de loop der jaren zijn er voorbeelden geweest van mensen voor wier vrijlating Amnesty zich heeft ingezet die vervolgens politieke macht verwierven en op hun beurt mensenrechtenschendingen begingen. Nou, dan gaan we daar weer tegen protesteren.
Toch moet jullie handelen worden geleid door een bepaald idee van goed en kwaad. Op zijn minst wil Amnesty International bepaalde daden en beslissingen voorkomen...
Ja, maar dan gaat het om goede en slechte daden, niet om goede of slechte mensen of partijen. We hebben de laatste jaren veel te stellen met de Verenigde Staten. Maar die zijn voor ons noch de duivel noch "the shining city on the hill". Voor ons is het gewoon een staat die zich moet houden aan afspraken die ze zelf gemaakt heeft. En dat geldt ook voor Israël, Rusland, China, enzovoort.
Wat is voor jou de belangrijkste boodschap van de film?
Nogmaals: dat schaden van vertrouwensrelaties tussen alles en iedereen, wat ook het vinden van een oplossing sterk bemoeilijkt. Het conflict is minder van de orde dat je zegt: als je nu zo tegen de situatie aankijkt of deze informatie tot je neemt, is er misschien een oplossing. Er is misschien wel geen oplossing! Het tonen van de patstelling is misschien de belangrijkste waarde van Omar en brengt me bij de vraag die mij in het conflict het meest interesseert: welke partijen, welke personen, hebben belang bij de status quo? Mijn persoonlijke overtuiging is dat die aan alle zijden in dit conflict te vinden zijn, of het nu een economisch, politiek of persoonlijk belang is, bijvoorbeeld dat je zonder conflict 'niemand' meer bent.
Volgens mij ziet iedereen wel hoe zinloos het conflict is. Het gaat mijns inziens in Omar niet om 'standpunten' of 'belangen' maar om haat, wraak, om "Mij is onrecht aangedaan en ik ga je terugpakken". Heel apolitiek. Politiek is voor mij: nu leggen we de wapens neer en gaan praten.
Dat ben ik niet met je eens. Politiek is ook: nu pakken we de wapens op want denken zo onze onderhandelingspositie te kunnen verbeteren.
Laat ik het anders zeggen: in deze film worden geen politieke argumenten gewisseld. Ik zie alleen enorm beschadigde mensen.
Misschien is een vergelijking met Noord-Ierland mogelijk. Dat zou fijn zijn, omdat daar de situatie uiteindelijk plots sterk is verbeterd. Naar mijn overtuiging was een heleboel geweld in dat conflict gewoonte. Je vader of broer zat in het verzet, dan jij ook. Je was werkloos en op deze manier kwam je vooruit in de wereld. Geweld en het plegen ervan werd onderdeel van het dagelijks leven. Het was politiek zinloos.
[Publiek:] Kun je niet zeggen dat het gepleegd geweld voor Israël wel politiek zinvol is? Zo maakt het de Palestijnse samenleving kapot. Zo houden ze greep op de situatie.
[Ruud Welten:] Volgens mij leg je dan teveel in de film. Die laat mijns inziens juist zien dat mensen vervuld zijn van haat en erdoor worden meegesleept in een plegen van blind geweld. Wij leggen er allerlei politieke motieven in maar ik zie ze niet. Ik zie beschadigde mensen die zich laten meeslepen. Ik zie geen mensen met elkaar in debat.
[Zelfde bezoeker:] Is het knappe van Omar nu juist niet dat Abu-Assad een context bekend veronderstelt, een context van onderdrukking?
[Ruud Welten:] Ja maar het geweld dat we zien, is niet dat geweld. We zien geweld dat escaleert, typisch wat bij marteling gebeurt. Israël denkt daarmee zinvol bezig te zijn, dat marteling antwoorden oplevert, maar je verliest jezelf in geweld.
[Lars van Troost:] Nou...dat je jezelf erin verliest is wat anders dan zeggen dat het niet ook efficiënt kan zijn. Er wordt wel degelijk door de Israëlische geheime dienst - en ook die van een aantal andere landen - gemarteld omdat men denkt dat het bruikbare antwoorden oplevert.
Op dit willekeurig moment eindigde de discussie door ingrijpen van de Movies That Matter-organisatoren, heel banaal, omdat de ervaring leert dat na een half uur discussie het meeste publiek op huis aan wil.
Tot slot Abu-Assad zelf en zijn producer (tevens acteur in de film). In de clip hieronder merkt Abu-Assad onder andere op dat thema van de film de noodzaak van wederzijds 'vertrouwen' is, vertrouwen dat een vereiste is, wil een gemeenschap, vriendschap of liefdesrelatie kunnen functioneren. Verder wilde hij het hebben over het verschijnsel van de 'verrader/collaborateur', taboe in de Palestijnse gemeenschap. Hij wilde dit onderwerp van een menselijke kant laten zien, laten zien hoe iedereen 'verrader' kan worden, terwijl het tegelijk niet te accepteren is.
Producent en Palestijns-Amerikaans acteur Waleed Zuaiter, die in de film de dragende rol van Omar's contactpersoon bij de Israëlische militaire politie speelt, vindt het maken van de film van historische en politieke betekenis, omdat het Palestina op de kaart zet. Gevraagd om een toelichting:
"Omar is not about making a political statement. It is about something much more abstract – and yet again much more fundamental – then defined borders, controlled territories and representative governments: “Omar is the validation of Palestinian identity”.
Fully funded by private Palestinian investors, 95% of the fund was collected by Zuaiter and his brothers, and the other 5% came from a post production fund from Dubai. This is the first time that a Palestinian film has been fully funded by private Palestinians. Moreover, Omar’s crew is also mostly Palestinian, with some of the actors featuring in films for the very first time. Omar bears a phenomenal significance in support of Palestinian artistic production. It carries a statement of ownership by filming a true Palestinian story, funded, produced, casted and shot in Palestine, making it a dream come true to all investors, artists and the population at large.
By having absolute control over the decisions that defined the film – in terms of script and production– the filmmakers were free to bring light to complex and controversial issues, for example the cooperation between Palestinians with the Israeli secret service, the occupation, the separation wall, the use of torture in Israeli prisons and the daily humiliations Palestinians face at the hands of Israeli soldiers in the West Bank. Issues they hope will trigger discussions after featuring in the movie.
But at the very end, Omar’s significance goes beyond bringing local taboos onto the screen and shedding light on the unavoidable bad things caused by occupation. With Shakespearian flair to it, Omar’s plot is timeless and universal. By talking about love, friendship, trust, betrayal and dreams, the actors will bring you into a far world, which is again so recognizable.
