Gasten Shahed en Somer, twee vluchtelingen uit Syrië, en Maarten Zeegers, arabist

Links: de uit Syrië gevluchte Moser en Shahed luisteren naar een vraag vanuit het publiek, rechts: arabist Maarten Zeegers betoogt - Foto's: Yvette Bommeljé

 

Maandag 13 november 2017 vertoonde Movies That Matter on Tour Leiden de speelfilm InSyriated. Het publiek waardeerde de film met een 8,5, een bijzondere prestatie, want InSyriated is bepaald geen romcom.

 

Eerder in de maand oogstte de film ook al de eennahoogste publiekswaardering op het Leiden International Film Festival. Toch wierp de vertoning een interessante morele vraag op.

 

'Beklemmend' typeert het leven binnen de muren van het appartement waarin InSyriated zich afspeelt. 'InSyriated' betekent ongeveer 'omsingeld', waarbij het land Syrië trekken aanneemt van een insnoerende omgeving, een openluchtgevangenis.

 

De energieke Oum Yazan probeert haar huishouden bijeen te houden. Dat bestaat uit man en kinderen, opa, een neef, het gezin van de bovenburen en de huishoudelijke hulp, want de laatste woont min of meer in.

 

Er is in huis gebrek aan van alles, bijvoorbeeld water, maar ook aan een elementair immaterieel goed als 'veiligheid'.

 

'Precies het Syrië van nu', op sommige plekken. De film verbeeldt daarmee een heden dat nog niet voltooid verleden tijd is. Is het niet pervers naar zo een film te kijken, zo een film te máken?

 

Het is het dilemma van de oorlogsfotograaf die een gewonde, mogelijk stervende, na een bombardement fotografeert in plaats van hulp te verlenen of die in te schakelen. 

 

En kan die fotograaf zich nog een rol van zaakbehartiger, getuige toedichten (de wereld wakker schudden), is dat in het geval van Syrië nog nodig? 

 

Maakt de fictie van InSyriated het huidige Syrië 'meer' werkelijk voor de toeschouwer (de ogen openen) of bevordert/bevestigt het eerder de afzijdigheid van wie zich (al dan niet bewust) allereerst als toeschouwer definieert?

 

Typisch vragen voor On Tour, dat de formule volgt 'film & debat'. Na afloop zoomde eerst arabist Maarten Zeegers uit van het fictieve appartement naar de actuele politieke en militaire situatie in Syrië.

 

Vervolgens zoomden Shahed, student in het voorbereidingsjaar van een studie mondzorgkunde, en Somer, journalist en onderzoeker, weer enigszins in, d.w.z: gaven hun mening over de film, hem vergelijkend met hun ervaringen in Aleppo.

 

Meer in het bijzonder kregen beiden de vraag voorgelegd of InSyriated iets toevoegt aan wat mensen over Syrië (hadden) kunnen weten door de afgelopen zes jaar het nieuws te volgen of documentaires te bekijken.

 

De foto waarmee Afghaans fotojournalist Massoud Hossaini de Pulitzerprijs 2012 won

De foto waarmee Afghaans fotojournalist Massoud Hossaini in 2012 een Pulitzerprijs won. December 2016 wierp Ton Koene, ook documentaire fotograaf en gast na afloop van de On Tour-documentaire Frame by Frame, een koud licht op de ethische drijfveren van de fotojournalist in het algemeen

 

Terloops leverde dit een bijzonder en wellicht hoopgevend schouwspel op: een expressief in het Arabisch antwoordende Shahed werd door Nederlands arabist Zeegers beknopt in het Engels samengevat, ten behoeve van het gemengd samengestelde publiek.

 

(Toelichting: Somer en Shahed hebben zich Nederlands aangeleerd, maar Engels, voertaal bij Movies That Matter On Tour Leiden, beheersen ze minder.)

 

Uiteindelijk gaven zowel Shahed als Somer de voorkeur aan documentaires boven speelfilms. Shahed vond Last men in Aleppo, ook in Nederland te zien geweest, eindigend met de dood van enkele hoofdpersonen, het meest indrukwekkende filmische document over Syrië dat ze kende.

 

De reden van beider voorkeur voor documentaires leek de gedeelde wens de wereld te doordringen van de ernst van de situatie in Syrië.

 

Still uit de NOSop3-reportage over voormalige lokale oorlogsfotografen uit Aleppo, beneden aan de posting te bekijken Still uit de NOSop3-reportage over voormalige lokale oorlogsfotografen uit Aleppo, beneden aan de posting te bekijken

Still uit clip: uitreiking World Pressphotoprijs aan lokale Syrische fotograaf Still uit clip: de winnende fotograaf heeft de fotografie eraan gegeven. Hij overweegt nu psychologie te gaan studeren

 

Want dat was hun kritiek op de film. Sommige leden van het publiek meldden op de evaluatiekaartjes dat ze zo onder de indruk van de film waren geweest, dat ze moeite hadden gehad zich open te stellen voor het aansluitende, informatieve maar rationele betoog van Zeegers.

 

Zo niet Shahed en Somer. Het verbeelde Syrië werkte gedeeltelijk op hun lachspieren. [Spoiler alert:] Wat een beleefde mannen die nog in onderhandeling gaan met de vrouw die ze willen verkrachten!

 

En wat een merkwaardige wereld waarin:

  1. indringers kloppen voor ze binnenkomen in plaats van de deur te forceren
  2. niet de regel heerst 'eerst doden, dan praten'
  3. een sluipschutter aarzelt om de trekker over te halen! 

Wellicht maakte deze droogkomische nuchterheid, in constrast met het publieksgevoelen haast sardonisch overkomend, nog het meeste indruk op het publiek.

 

Somer en Shahed deelden eenzelfde vermoeden van de reden voor deze afzwakking van geweld in de film. De regisseur had vast de weinig gewende westerse kijker willen ontzien.

 

Daar zit wat in. Op vrijdag 10 november gaf On Tour een voorvertoning van InSyriated op het Meeting Point, in aanwezigheid van Somer, Shahed en andere vluchteling(student)en.

 

Een daar aanwezige gevestigde Nederlander merkte op dat het in de film getoonde geweld voor haar het maximum was dat ze verdragen kon. Nog meer en ze zou afgehaakt zijn.

 

[Spoiler alert] Maar enkele vluchtelingen merkten schamper op dat de film een drama maakte van het neerschieten van 'maar' één persoon, die dan op het eind nog niet eens feitelijk dood blijkt. Een chemische aanval door het Syrisch bewind neemt in een keer vijftig mensen of meer uit het leven.

 

Een Palestijn van middelbare leeftijd vergezelde zijn studerende dochter naar het Meeting Point. Hij had lang gewoond in het aan Damascus vastgegroeide vluchtelingenkamp Yarmouk. Hij verklaarde dat veel mensen in Syrië de afgelopen jaren honger hebben geleden. Zijn beste vriend bijvoorbeeld had drieënhalf jaar lang gras gegeten - en is bezweken.

 

Ook werd negatief opgemerkt dat de bewoners van het huis in de film politiek nondescript / apolitiek zijn. Ter illustratie: opa verklaart ergens tegen zijn dochter dat de wereld buiten het appartement 'de moeite niet meer waard is'.

 

De subtekst van de opmerkingen van vluchtelingenzijde op vrijdag en maandag leek: de 'gevoelige' westerse kijker leeft intens mee met een individueel geval maar wendt zich af van de omvattende situatie. Humanitaire bewogenheid vervangt politieke inzet. Wat hebben Syriërs aan dit sentiment?

 

Maar van een verwijt was in elk geval bij Somer en Shahed (die zichzelf later omschreef als een positief ingestelde persoonlijkheid) niet merkbaar sprake.

Collage. Links Maarten Zeegers tijdens zijn betoog, rechts overzichtsfoto van de zaal met publiek dat naar Zeegers luistert 

Alsof de duvel er mee speelde publiceerde Amnesty International op de maandag van de voorstelling een rapport waarin het de 'verzoeningsmaatregelen' van het regime Assad jegens 'rebellen' - die menig Nederlander niet geschokt hadden, als nieuws daarover hun al had bereikt - in vier concrete gevallen veroordeelde als oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid.

 

Open vraag is wat hieruit te concluderen:

[Spoiler alert:] InSyriated toont de verkrachting van een personage niet expliciet. Maar de houding van de daders en de schaamte/ontzetting van medebewoners die achter een deur het gebeuren live moeten volgen - door de regisseur slim gekozen perspectief - raken de kijker minstens zo zeer.

Het is de aloude vraag 'Hoe te leven?', nu gesteld in een wereld die een mondiaal dorp geworden is.

 

Op een kritische variant van die vraag - waarom blijven de meeste mensen stil/inactief bij het leed van vele anderen? - wordt al langer naar een antwoord gezocht, recent bijvoorbeeld door Stanley Cohen.

 

Als tiener in Zuid-Afrika verbaasde Cohen zich over het buiten bij een schamel vuurtje moeten vernikkelen van de oude, gekleurde nachtwaker van hun huis, naar goed gebruik "boy" genoemd. In 2001 verscheen Cohens studie States of denial (2001), dat tot veel nieuw onderzoek stimuleerde.

 

Omslag van 'States of Denial' van Stanley Cohen, gevolgd door quote uit de recensie van de Guardian.

 

Ondanks haar voorkeur voor documentaires benoemde Shahed niettemin de - al dan niet schamele - toegevoegde waarde van InSyriated volgens haar: de film toont overtuigend de druk van het leven onder belegering. Goed gekozen details riepen eigen herinneringen wakker.

 

Toch wees Shahed ook hier op 'afgezwakte' voorstellingen van de werkelijkheid. Zo laaide het vuur wel erg hoog op in een bepaalde scène: verspilling van brandstof! En men beschikte in het huis nog over gas!

 

Tot slot hadden Somer en Shahed zich enigszins gestoord aan een detail dat de doorsnee westerse kijker ontgaat: de rollen van Syriërs in InSyriated worden vertolkt door niet-Syrische acteurs. Voor hen waren het om die reden geen overtuigende 'Syriërs'. Vergelijk het met een Franse acteur die Nederlands met Frans accent spreekt in een rol van Groningse boer.

 

Shahed meende dat Syrische acteurs de rollen met nog meer vuur/verscheurdheid, want gevoed door eigen ervaringen, zouden hebben gespeeld. Deze romantische, Stanislavski-achtige opvatting van acteren zal niet iedereen delen.

 

Indirect wijst deze kanttekening nog eens op de dubbelzinnige status van 'kunstwerken'. Geportretteerden in een documentaire worden geacht naturel hun leven te leiden op het moment dat ze door de camera worden vastgelegd. Spreken ze tegen de documentairemaker, dan wordt van die woorden verwacht dat ze niet vooraf ingestudeerd of gerepeteerd zijn, of dat de scène drie keer opnieuw opgenomen is.

 

Zo niet bij acteurs. Generaties middelbare scholieren zijn de Nederlandse letterkunde ingeleid via Lodewicks Literaire kunst. Daar lazen ze onder andere het aforisme "Dichters liegen de waarheid", waarvan de strekking internationaal in tal van andere pakkende quotes te vinden is.

 

Toegepast op de speelfilm: het Libanees accent van de acteurs is bijzaak. Ondanks hun accent en geveinsde emoties kunnen ze een belangrijke boodschap ('waarheid') uitdragen.

 

Ook kan men opmerken dat documentaires en 'non-fictie' in het algemeen evenmin vrij van kunstgrepen zijn. Perspectief en selectie zijn ook bij die 'verbeeldingen' aan de orde, en daarmee een dynamiek van verheldering en verduistering.

 

Documentairemaker Thomas Vroege, wiens documentaire over Aleppo dit jaar in première ging, toont zich daar zeer van bewust.

 

Academici onderzoeken al geruime tijd meer in het algemeen hoe media werkelijkheid 'vormen', 'in het leven roepen'. Ze richten zich daarbij niet alleen op speelfilms of documentaires. Alle media, waaronder televisie, kranten of bijvoorbeeld bedrijfscommunicatie, hebben hun aandacht. 

 

Lilie Chouliaraki bestudeerde onder andere de publiekscommunicatie van humanitaire en mensenrechtenorganisaties. Ze stelt recent de toevoeging van een 'posthumanitaire' communicatiestijl aan de bestaande stijlen vast, en het toenemend belang ervan. 

 

Kenmerken van de posthumanitaire stijl volgens Chouliaraki:

  1. Een depolitisering van menselijk lijden
  2. Een 'branding' door humanitaire en mensenrechtenorganisaties van zichzelf als positief merk, en een vooral zichzelf als 'merk' verkopen
  3. Een benadering van burgers als consumenten. Dit is niet onafhankelijk van...
  4. ...De inzet van celebrities die, wat ze eventueel ook aan goede intenties hebben, een (consumentistisch) glamourelement toevoegen aan wat in toenemende mate weinig verplichtende (digitale) acties zijn.
  5. Een accent (dus) op de inzet van digitale media
  6. Een risico van ondergesneeuwd raken/'uit beeld verdwijnen' van de lijdende verre anderen om wie het nominaal gaat

Genoeg reden om zich als bezoeker de vraag te stellen: waarom kom ik naar deze speelfilm? Om mijn ego te strelen? Om de grenzen van mijn comfortzone op te rekken? Iets van beide?

 

 

 

 

 

A stranger came to town vertelt niet één verhaal uit een appartement, zoals InSyriated, maar vier, van mannen die niet ver van elkaar vandaan woonden, ten tijde van de opstand van 2011, in Aleppo.